مقدمه:

امروزه، گردشگری به عنوان یک صنعت چند بعدی، به یکی از محرکه های اصلی رشد و توسعه اقتصادی کشورها تبدیل شده است به صورتی که تا قبل از شیوع همه گیری کرونا در اواخر سال 2019 میلادی، سهم بخش گردشگری در اقتصاد جهانی روند صعودی داشت و به احتمال زیاد، در دوران پساکرونا  نیز اهمیت اقتصادی خود را حفظ خواهد نمود.

 بنا به اعلام مراجع پژوهشی بی طرف، وضعیت شاخص های مرتبط با حوزه گردشگری در جمهوری اسلامی ایران (البته تا قبل از شیوع پاندمی) رو به رشد بوده است. علی رغم وجود کمبودها و نواقص مرتبط با زیرساخت های سیاحتی و همچنین کم کاری در شناساندن ظرفیت های گردشگری کشور به افکار عمومی جهانیان، کشورمان در برخی از شاخص ها و عوامل دخیل در این حوزه، از مزیت قابل توجهی در سطح منطقه و بعضاً جهانی برخوردار می باشد. از مهمترین این مزایا می توان به ارزان بودن هزینه های سفر و زندگی در ایران و همچنین تنوع کم نظیر منابع طبیعی و فرهنگی مرتبط با حوزه گردشگری در کشورمان اشاره کرد. 

در این میان، استان اردبیل با برخورداری از پتانسیل های طبیعی (چشمه های آب گرم، ارتفاعات سبلان، جنگل های فندقلو، مواد غذایی مناسب و ...) پیشینه تاریخی با شکوه ( از بقایای شهر باستانی "شهر یئری" واقع در مشکین شهر گرفته تا بقعه شیخ صیفی که نمایانگر خاستگاه سلسله صفوی، بنیانگذار ایران جدید، می باشد) و همچنین موقعیت راهبردی و مرزی ویژه، یکی از قطب های اصلی گردشگری کشور به شمار می رود. این پتانسیل در سطح ملی، شناسایی و معرفی شده است، به گونه ای که هر ساله در ایام تابستان، خیل عظیمی از مردم استان های مختلف کشورمان، اردبیل را به عنوان مقصد سیاحتی شان انتخاب می کنند اما متأسفانه این امر در مورد گردشگران خارجی صادق نیست و شمار گردشگران خارجی استان اردبیل محدود و عمدتاً از اتباع یک کشور (جمهوری آذربایجان) هستند. لذا، جهت کنکاش زوایای این موضوع، ابتدا بایستی به وضعیت کشورمان در صنعت گردشگری جهانی بپردازیم، سپس جایگاه استان اردبیل در حوزه گردشگری کشور را با تکیه بر نقاط قوت و ضعف آن مورد بررسی قرار دهیم.  

1) وضعیت جمهوری اسلامی ایران در صنعت گردشگری جهانی:

طبق اعلام «مجمع جهانی اقتصاد» در سال 2019، جمهوری اسلامی ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان در زیر شاخص «رقابت قیمتی» رتبه نخست را کسب کرده بود. این امر به علت پایین بودن قیمت سوخت و بلیط های مسافرتی و همچنین بالا بودن قدرت خرید مسافرین خارجی در ایران، محقق شده است. در واقع، کشورمان از 7 امتیاز ممکن در این زیرشاخص، موفق به کسب نمره 6.7 شده بود.

          زیرشاخص رقابت قیمتی، یکی از چهار ستون «شاخص رقابت پذیری سیاحت و گردشگری» به شمار می رود که زیر مجموعه شاخص کلان تر سیاستگذاری های مرتبط با گردشگری می باشد. ستون های دیگر این شاخص جهانی عبارتند از: زیرشاخص های محیطی، زیرشاخص های زیرساختی و زیربنایی و زیرشاخص های منابع طبیعی و فرهنگی. هر یک از این زیرشاخص ها، به حوزه های ریزتر قابل تقسیم هستند که در جدول ذیل نمایش داده شده اند.

	شاخص رقابت پذیری سیاحت و گردشگری
	الف	ب		ج	د
	زیرشاخص های محیطی	زیرشاخص های سیاست گذاری گردشگری	زیرشاخص های زیرساختی و زیربنایی			زیرشاخص های منابع طبیعی و فرهنگی
1	محیط کسب و کار	اولویت بندی مسافرتی و گردشگری	زیرساخت حمل و نقل هوایی			منابع طبیعی
2	ایمنی و امنیت	آزادی بین المللی	زیرساخت زمین و بندر			منابع فرهنگی
3	سلامت و بهداشت	رقابت قیمتی	زیرساخت خدمات گردشگری
4	منابع انسانی و بازار کار	پایداری زیست محیطی
5	آمادگی در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات

 

هزینه های کمتر مسافرت، نه تنها موجب افزایش جذابیت برای گردشگران خارجی می شود، بلکه می تواند به عنوان محرکی برای جذب سرمایه گذاری در بخش توریسم عمل نماید. عوامل دیگری که در این حوزه مورد توجه قرار می گیرند، شامل مالیات اعمال شده بر قیمت بلیط هواپیما و هزینه های فرودگاه داری می شود که مستقیماً بر قیمت تمام شده بلیط مسافرین تأثیر می گذارند. افزون بر این، می توان به هزینه نسبی اقامت در هتل، هزینه های زندگی که بر اساس برابری قدرت خرید و قیمت سوخت تعیین می شوند، اشاره کرد که همگی در این بخش مورد بررسی قرار می گیرند.

وضعیت ج.ا.ایران در گزارش های رتبه بندی کشورها در شاخص رقابت پذیری سیاحت و گردشگری، صعودی و امیدوارکننده بوده است. کشورمان در آخرین نسخه این رتبه بندی به سال 2019، توانست با کسب امتیاز 3.5 در رتبه 89 از میان 140 کشور مورد بررسی قرار گیرد که نشان دهنده 4 پله صعود نسبت به رتبه 93 مربوط به سال 2017، می باشد. این گزارش که هر دو سال یک بار از سوی مجمع جهانی اقتصاد منتشر می شود، به علت مشکلات ناشی از پاندمی کرونا که تأثیرات سوء آن بر بخش گردشگری جهانی بر همگان آشکار است، هنوز در سال 2021، منتشر نشده است. در واقع، شاخص رقابت پذیری سیاحت و گردشگری شامل چهار زیرشاخص، 14 ستون و 90 عامل است که بین این چهار ستون توزیع گردیده اند. این شاخص، هم نقاط قدرت و ضعف حوزه های مرتبط با گردشگری کشورها در مقایسه با یکدیگر را مشخص می کند و هم تصویر روشنی از آینده صنعت گردشگری در سطح جهانی ارائه می دهد، لذا می تواند مورد توجه مدیران و تصمیم گیرندگان این حوزه قرار گیرد. طبق گزارش منتشره در سال 2019، کشورهای اسپانیا، فرانسه، آلمان، ژاپن، آمریکا، انگلستان، استرالیا، ایتالیا، کانادا و سوئیس به ترتیب 10 کشور برتر در حوزه رقابت پذیری گردشگری محسوب می شوند. در میان کشورهای همجوار و مسلمان، امارت متحده عربی با کسب رتبه 33  و ترکیه با قرار گرفتن در رتبه 43  وضعیت مناسب تری نسبت به بقیه دارند.

جمهوری اسلامی ایران در حد فاصل سال های 2019-2017، سریع ترین رشد را در بخش توسعه فناوری ارتباطات مرتبط با گردشگری، تجربه کرده است. همچنین در زیرشاخص منابع فرهنگی، کشورمان به همراه مصر، تنها کشورهایی هستند که در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، توانسته اند امتیازی بالاتر از میانگین جهانی کسب نمایند. با این حال، در شاخص هایی همچون محیط کسب و کار، منابع انسانی کارآمد و اتصال کشور به اقتصاد جهانی، شرایط کشورمان مطلوب نبوده و در رتبه های پایین تری نسبت به سایرین قرار گرفته است.

 در جدول زیر، نمره و رتبه جهانی کشورمان در هر یک از زیرشاخص های رقابت پذیری در حوزه گردشگری در سال 2019، به نمایش گذاشته شده است. مقیاس نمره دهی از صفر تا 7 می باشد به صورتی که هر چقدر امتیاز مکسوب کشورها به عدد 7 نزدیکتر باشد، نشان دهنده وضعیت مطلوبشان در آن حوزه می باشد. تعداد کشورهای مورد بررسی، مجمع جهانی اقتصاد 140 مورد بوده است و رتبه کشورها از میان تعداد فوق الذکر است.

وضعیت ایران در شاخص و زیرشاخص های رقابت پذیری سیاحت و گردشگری	نمره	رتبه
شاخص رقابت پذیری سیاحت و گردشگری	3.5	89
زیرشاخص های رقابت پذیری سیاحت و گردشگری
1- زیرشاخص های محیطی	4.6	83
1-1. محیط کسب و کار	3.9	121
1-2. ایمنی و امنیت	5.4	74
1-3. سلامت و بهداشت	5	89
1-4. منابع انسانی و بازار کار	4.1	100
1-5. آمادگی در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات	4.5	79
2- زیرشاخص های سیاستگذاری گردشگری	4.2	100
2-1. اولویت بندی مسافرتی و گردشگری	3.7	115
2-2. آزادی بین المللی	2.4	118
2-3. رقابت قیمتی	6.7	1
2-4. پایداری زیست محیطی	3.9	107
3- زیرشاخص های زیرساختی و زیربنایی	2.8	94
3-1. زیرساخت حمل و نقل هوایی	2.5	86
3-2. زیرساخت زمین و بندر	3.1	79
3-3. زیرساخت خدمات گردشگری	2.8	108
4- منابع طبیعی و فرهنگی	2.6	57
4-1. منابع طبیعی	2.4	99
4-2. منابع فرهنگی	2.8	33

 

2) جایگاه استان اردبیل در صنعت گردشگری کشور:

با مطالعه گزارش مجمع جهانی اقتصاد در خصوص صنعت گردشگری این نکته استنباط می شود که  فعالیت های توریستی تا حدود زیادی به فعالیت های جاری و عمرانی یک منطقه وابسته بوده و هم چنین وابسته به ایجاد عوامل زیر بنایی و سایر عوامل دیگر نظیر بهداشت، امنیت و حمل و نقل می باشند. ارتقاء شفافیت مالی از طریق عضویت در شبکه های مالی بین المللی و ارتقاء همکاری با بانک ها و مراکز رتبه بندی مالی و پولی بین الملی و ارائه تبلیغات داخلی و خارجی بویژه در شبکه های اجتماعی و استفاده مناسب از بستر فضای مجازی جهت به تصویر کشاندن امکانات و استعدادهای طبیعی و جاذبه های متنوع گردشگری و شناساندن عمقی فرهنگ ملی و خرده فرهنگ های کشورها با تکیه بر معرفی تمدن تاریخی و آداب و رسوم اجتماعی بومیان در توسعه صنعت گردشگری مؤثر خواهد بود.

برخی از فاکتورهای فوق، صرفاً در حوزه ملی قابل بحث و ارتقاء هستند، اما برخی دیگر در سطح محلی و استانی نیز قابل پیگیری می باشند. استان اردبیل یکی از مقاصد سیاحتی ایران به شمار می رود که از پتانسیل بالایی در زمینه گردشگری برخوردار است. وجود آب های گرم معدنی و آب و هوای مطلوب و دسترسی آسان به گردنه حیران و آستارا و دریای خزر این منطقه را به مقصدی مطلوب برای گردشگری تبدیل نموده است. در ادامه به برخی از مهمترین نقاط قوت گردشگری استان اردبیل اشاره می شود:

2-1- نقاط قوت:

الف) موقعیت جغرافیایی مناسب و راهبردی:

موقعیت استان اردبیل به لحاظ حمل و نقل و تجارت داخلی و خارجی منحصر به فرد است. بدین صورت که این استان هم دارای مرز بین المللی است، هم از طریق بندر آستارا به مسیر دریایی متصل است و همچنین از غرب به شهر پرجمعیت و صنعتی تبریز و از جنوب (مسیر زنجان) به تهران به عنوان قلب اقتصادی کشور ارتباط دارد. این موقعیت راهبردی در صورت فراهم شدن استلزامات دیگر، می تواند محرکه مناسبی برای جذب گردشگران خارجی باشد.

ب) غنا و تنوع منابع طبیعی و فرهنگی استان:

قرار گرفتن در حد فاصل میان ارتفاعات سبلان و دریای خزر، موجب تنوع آب و هوایی و زیست محیطی در استان اردبیل شده به گونه ای که گونه های گیاهی مختلفی در ییلاق های اردبیل، مشکین شهر و سرعین قابل مشاهده است. همچنین تنوع و بازدهی کشت محصولات کشاورزی بویژه در مناطق شمالی استان یعنی در دشت مغان، قابل توجه است که ناشی از کیفیت بسیار مطلوب خاک حاشیه رود ارس می باشد. برآیند ترکیب این مزایای خدادادی با فرهنگ دیرین بومیان، در غذاهای طبیعی و ارگانیک و تولید مواد غذایی باکیفیت در زمینه عسل، گوشت، فراورده های منشعب از محصولات کشاورزی متبلور شده است.

ج) رقابت پذیر بودن قیمت ها در مقایسه با بسیاری از استان های دیگر کشور:

از آنجا که بسیاری از مواد مصرفی جهت تغذیه مسافرین در خود استان اردبیل تولید می شود، قیمت بسیاری از کالاهای مصرفی در اردبیل نه تنها نسبت به کشورهای دیگر، بلکه در مقایسه با سایر استان های کشورمان، مقرون به صرفه تر است. درواقع، می توان گفت، همانطور که جمهوری اسلامی ایران در فاکتور ارزان بودن هزینه های زندگی برای گردشگران خارجی یا اصطلاحاً «رقابت قیمتی» در موقعیت برجسته جهانی قرار دارد، استان اردبیل نیز از چنین جایگاهی در داخل کشور و در مقایسه با سایر شهرهای گردشگرپذیر کشورمان همچون اصفهان و شیراز و یزد، برخوردار است.

د) بهره مندی از پیشینه تاریخی برجسته:

استان اردبیل از معدود استان های کشورمان محسوب می شود که هم دارای بقایایی متعلق به دوران تمدن پیشاتاریخی (همچون منطقه «شهر یئری» مشکین شهر) است، هم به عنوان زادگاه زرتشتیان، در دوران ایران باستان مطرح بوده است و همچنین خاستگاه صفویان و شاه اسماعیل بوده است که ایران امروز، موجودیت خود را وامدار این سلسله می باشد. این ترکیب ممتد تاریخی، گنجینه و فرصت بی نظیری را برای بازدید علاقه مندان به تاریخ ایران زمین از سراسر گیتی فراهم نموده است.

با این حال، در کنار موارد فوق الذکر، صنعت گردشگری کشورمان به طور اعم و استان اردبیل به طور اخص از نواقص و کمبودهایی رنج می برد که مهمترین آنها عبارتند از:

2-2 - نقاط ضعف:

الف) کمبودها و نواقص در حوزه زیرساخت بویژه هتلداری و اسکان مسافرین:

تعداد و کیفیت هتل ها و اقامتگاه های استان اردبیل برای پذیرایی از گردشگران خارجی بویژه از منظر مدیران شرکت های گردشگری خارجی کافی نیست. بویژه آنکه بسیاری از این مراکز اقامتی صرفاً در شهر سرعین متمرکز شده اند. این کمبود با توجه به فصلی بودن (عمدتاً تابستان) صنعت توریسم استان، تأثیر منفی بیشتری می گذارد. همچنین اهمیت موضوع زیرساخت و اماکن بهداشتی مناسب در دوران پساکرونا برای گردشگران بین المللی افزونتر شده است.

ب)  ضعف در تدارک منابع انسانی مجرب و آموزش روزآمد کارکنان حوزه گردشگری:

از دیگر عوامل مهم تاثیرگذار در عدم بالفعل شدن ظرفیت های گردشگری استان، فقدان آموزش های لازم برای نیروی انسانی شاغل در بخش گردشگری از کارکنان آژانس های گردشگری گرفته تا خدمه هتل ها و حمل و نقل عمومی و راهنمایان تورها می باشد. برای دست یافتن به جایگاه درخور کشورمان،  بیش از سرمایه گذاری نیازمند به اراده جدی برای آموزش مدیریت و نیروهای شاغل در حوزه گردشگری هستیم. در این زمینه می توان دانشجویان رشته های مرتبط با هتلداری و گردشگری و همچنین کارکنان این حوزه را جهت کسب تجارب جهانی به کشورهای توریست پذیر همچون اسپانیا، ایتالیا و ترکیه اعزام کرده و از انتصابات سیاسی و بدون عقبه تخصص لازم در پست های مدیریتی بخش گردشگری پرهیز نموده و حد الامکان گذراندن دوره های آموزشی را برای نامزدین این پست ها، اجباری ساخت.  

ج) ضعف در فرودگاه بین‌ المللی و وضعیت نامناسب جاده‌های مواصلاتی:

            همانطور که در گزارش مجمع جهانی اقتصاد مشهود است، صنعت هوانوردی نقش ممتازی در توسعه گردشگری دارد و به همین دلیل و به تنهایی به عنوان یک عامل کلیدی مورد بررسی قرار گرفته است. درواقع، امروزه، غالب توریست های خارجی از هواپیما برای مسافرت استفاده می کنند و وضعیت فرودگاه ها، تعدد پروازها و قیمت بلیط ها، در جذب گردشگران، نقش حائز اهمیتی ایفاء می کند. در این راستا، فرودگاه اردبیل، با توجه به عدم برخوداری از خط پرواز خارجی مستمر از یک سو و مه آلود بودن پیست فرود آن در بسیاری از ایام سال، از سوی دیگر، با معیارهای جهانی برای جذب گردشگر خارجی فاصله دارد. افزون براین، غالب جاده های مواصلاتی به شهر اردبیل، تک بانده هستند و جاده های دوبانده موجود در حال تکمیل بوده و هنوز نهایی نشده اند. این امر با توجه به وجود گردنه های کوهستانی در جاده های مواصلاتی از جهات مختلف به مرکز استان (که تردد را بویژه در فصول سرد، دشوار می سازد) حائز خصلت فوریت می باشند.

د) ضعف در تبلیغات و شناساندن ظرفیت های استان به خارجیان:

          نقش برداشت ها و تصورات در صنعت گردشگری حائز اهمیت زیادی است و تمام کسانی که از این صنعت ارتزاق می کنند، بایستی نسبت به این امر آگاه باشند. در کنار تبلیغات هدفمند و عامدانه رسانه های جهانی برای تخریب چهره ایران، می توان به ناشناخته بودن پتانسیل های اردبیل و خطه آذربایجان برای گردشگران بین المللی اشاره کرد. به طوری که اکثر توریست های خارجی ای که کشورمان را به عنوان مقصد سیاحتی شان انتخاب می کنند، به شهرهای مرکزی ایران متمرکز می شوند و تصویر روشنی از اقلیم، طبیعت و اماکن تاریخی - فرهنگی نواحی پیرامونی فلات ایران ندارند. این در حالی است که تنوع فرهنگی و اقلیمی از شاخص های عمده جذب توریست در عصر کنونی به شمار می رود. لذا می توان با استفاده از وسایل ارتباط جمعی و شبکه های اجتماعی از یک سو و برگزاری کنفرانس ها، نمایشگاه ها و جشنوارهای فرهنگی - هنری در خارج از کشور از سوی دیگر، هم ظرفیت های گردشگری استان را به جهانیان شناساند و هم برای توسعه زیرساخت های اردبیل، سرمایه گذار خارجی جذب نمود.

 

جمع بندی:

صنعت گردشگری این پتانسیل را دارد که به مهمترین بخش فعالیت های اقتصادی استان اردبیل تبدیل شود. به طوری که اصناف، کشاورزان، صاحبان مشاغل مختلف از جمله هتل داران، رستوران داران، رانندگان حمل و نقل عمومی و تقریباً حیات اقتصادی تمامی استان از درآمدهای گردشگری بهره مند شوند. این امر نه تنها در گرو حفظ و ارتقای جذب گردشگران داخلی است، بلکه نیازمند جذب گردشگران خارجی از کشورهای مختلف با یک برنامه ریزی هدفمند می باشد. به طور کلی می توان گفت، رشد صنعت گردشگری در هر استان و کشور علاوه بر برخورداری از  پتانسیل های بالقوه محیطی و تأمین زیرساخت های لازم نیازمند یک مدیریت مطلوب می باشد. از شاخص های مدیریت مطلوب در این صنعت، می توان به انسجام و یکپارچگی در میان مسئولین و نهادهای این بخش،  بهره مندی از دورنمای روشن در چارچوب برنامه ریزی مبتنی بر واقعیت های موجود و نهایتاً اهمیت تصویرسازی مبتنی بر تبلیغات روزآمد و شناساندن ظرفیت ها به گردشگران هدف، اشاره کرد.